Stresu oksydacyjnego w dzisiejszych czasach nie da się uniknąć. Poprzez środowisko w jakim żyjemy i sposób, w jaki się odżywiamy dotyka on nas każdego dnia niekorzystnie wpływając na urodę i zdrowie. Przyspiesza procesy starzenia się całego organizmu nie oszczędzając skóry. Nasze ciało potrzebuje świadomego wsparcia w jego neutralizacji. W tym artykule dowiesz się co wywołuje stres oksydacyjny i w jaki sposób możemy sobie z nim radzić w życiu codziennym stosując proste rozwiązania, które ochronią naszą urodę i zdrowie.
Dr Agata Cezari i dietetyk kliniczny Anna Majewska z FUTURIKA Nowa Dietetyka są zgodne - stres oksydacyjny to cichy pogromca zdrowia i urody.
Czym jest stres oksydacyjny, co to są wolne rodniki, co je wywołuje i w jaki sposób szkodzą zdrowiu i urodzie?
Każdy z nas wie, że tlen to pierwiastek niezbędny do życia. Nie każdy jednak zna jego inne oblicze. Atom tlenu posiada na swej orbicie parzystą liczbę elektronów. Jeżeli jednak któryś z elektronów zostanie utracony rozpoczyna się poszukiwanie równowagi, atom tlenu szuka w najbliższym otoczeniu potrzebnego elektronu i robi to naprawdę szybko! Kradnąc go, powoduje powstawanie reaktywnej formy, czyli WOLNEGO RODNIKA.
Wolne rodniki są efektem ubocznym naturalnych reakcji zachodzących w naszym ciele. Nasz organizm może je wykorzystywać w pozytywny sposób, na przykład zabijając za pomocą wolnych rodników szkodliwe dla nas bakterie. Jeżeli jednak ilość wolnych rodników jest zbyt duża lub formy te są zbyt agresywne a nasza naturalna zdolność organizmu do bronienia się przed nimi jest niewystarczająca - powstaje zjawisko zwane STRESEM OKSYDACYJNYM. Problem polega na tym, że źródeł stresu oksydacyjnego jest dziś bardzo wiele. Naturalnie pojawia się na skutek wysiłku fizycznego czy choroby. Najwięcej stresu oksydacyjnego jednak funduje nam środowisko, w którym żyjemy. Zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby, promieniowanie UVA I UVB, metale ciężkie, środki chemiczne uprawy roślin, niektóre leki farmaceutyczne to niekończące się i ciągle rosnące w siłę jego źródło. Jedno zaciągnięcie się papierosem to ponad 1200 różnorodnych form wolnych rodników!
Niezwykle istotną przyczyną stresu oksydacyjnego jest również nieodpowiedni sposób odżywiania! Źródłem wolnych rodników w diecie jest nadmierna chemizacja, przetworzona żywność, produkty spleśniałe, żywność wędzona, grillowana, smażona i przypalona!
Jaka jest różnica między stresem oksydacyjnym a stresem?
Stres oksydacyjny dotyczy komórek, z których składa się całe nasze ciało i skomplikowanych procesów w nich zachodzących podczas oddychania komórkowego. Pojęcie to ma niewiele wspólnego ze stresem w powszechnym rozumieniu tego słowa jednak łączy je niezwykle ważna zależność a mianowicie podczas życia w warunkach przewlekłego stresu, kiedy mamy wysoki poziom hormonów takich jak adrenalina i kortyzol poziom wolnych rodników znacznie się zwiększa.
Jeżeli więc żyjesz w ciągłym biegu, nie dbasz o to co jesz, w dodatku palisz papierosy i nie dbasz o codzienną umiarkowaną aktywność fizyczną jesteś w pierwszej kolejności narażony na STRES OKSYDACYJNY.
Co prawda ludzki organizm posiada mechanizmy chroniące przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, ich ilość jest dziś jednak tak ogromna, że nasze ciało potrzebuje świadomego wsparcia w neutralizowaniu tych szkodliwych form. Podstawowym i najprostszym narzędziem ku temu jest dostarczenie naszemu organizmowi substancji posiadających umiejętność usuwania wolnych rodników, czyli ANTYOKSYDANTÓW i tu pojawia się dobra informacja – najprostszym sposobem jest nasza dieta, czyli coś na co mamy absolutny wpływ!
Dlaczego stres oksydacyjny źle wpływa na zdrowie i urodę?
Ustawiczny nadmiar wolnych rodników doprowadza do uszkodzenia DNA, czyli materiału genetycznego komórki, co może doprowadzić do powstania niemal każdego rodzaju nowotworu. Stres oksydacyjny jest także jedną z najistotniejszych przyczyn chorób neurodegeneracyjnych czyli choroby Parkinsona czy Alzheimera, gdyż komórki z których zbudowany jest nasz układ nerwowy czyli neurony są znacznie bardziej narażone na uszkodzenia oksydacyjne niż inne komórki. Ponadto może doprowadzić do rozwoju schorzeń nerek, płuc, żołądka, oczu, układu moczowego i każdego innego narządu.
STRES OKSYDACYJNY powoduje nie tylko choroby, ale również ciężkie do zaakceptowania dla każdego człowieka procesy starzeniowe skóry, jak i całego organizmu. Wolne rodniki tlenowe mogą powodować uszkodzenia wszystkich występujących w organizmie komórek i tkanek. Podczas stresu oksydacyjnego utleniają się również kwasy tłuszczowe (lipidy) błon komórkowych, białka - zwłaszcza kolagen, efektem czego jest proces starzenia się. Pierwsze informacje dotyczące tego zjawiska w świecie nauki pojawiły się już w 1965 roku! Od tamtego czasu liczne badania potwierdziły, że STRES OKSYDACYJNY jest elementarną PRZYCZYNĄ STARZENIA. Wolne rodniki stanowią główny powód postępowania z wiekiem zmian w wyglądzie skóry. Z czasem spada jej możliwość do regeneracji, następuje upośledzenie właściwości chroniących naskórek przed utratą wody oraz uszkodzenie w strukturach białek ją budujących. Co w konsekwencji sprawia, że skóra traci jędrność, staje się sucha i traci blask. Powstające w wyniku STRESU OKSYDACYJNEGO zniszczenia są trudne do naprawienia. Niestety ochrona skóry przed przedwczesnym starzeniem za pomocą kosmetyków, których zadaniem z resztą w znacznej mierze jest właśnie walka z wolnymi rodnikami nie wystarczy.
Jak podkreśla Bożena Społowicz - kosmetolog SKIN COACH, oznaki przygaszania urody wywołane stresem oksydacyjnym można zauważyć w postaci:
- szarego kolorytu skóry
- bardziej widocznych zmarszczek
- utraty jędrności i wiotkości skóry
- przebarwień skóry
- zmian skórnych w postaci wykwitów, grudek i krostek
- suchych, swędzących plam
- zaczerwień
- poszerzonych naczynek krwionośnych
- wrażliwości na dotyk i skłonności do podrażnień
- cieni pod oczami
- trudności w gojeniu się zmian skórnych
Bożena Społowicz dodaje:
Obserwując przez lata stan skóry moich klientek za główną przyczynę stresu oksydacyjnego uznaję nadmierną ekspozycję skóry na promieniowanie UV. Fotostarzenie prowadzi do uszkodzenia struktur komórek skóry oraz zaburzenia przebiegu syntezy kolagenu. W wyniku tego można zauważyć pogłębiającą się liczbę i wielkość zmarszczek, zwiększoną ilość naczynek krwionośnych, odbarwienia lub przebarwienia, nadmierne rogowacenie czy zaburzenia procesów gojenia. Dodatkowo w głębszych warstwach skóry występuje problem z mikrokrążeniem, uszkodzeniu ulegają tkanka łączna i włókna sprężyste, zwiększa się znacznie ilość komórek zapalnych. W związku z tym przyspieszony zostaje proces starzenia się skóry.
Antyoksydanty – antidotum na stres oksydacyjny!
Dziś wiemy, że na szczęście możemy w dużej mierze ograniczyć fatalne w skutkach dla naszego zdrowia i urody działanie STRESU OKSYDACYJNEGO. Dieta obfitująca w surowe warzywa i owoce wspomaga organizm za pomocą antyoksydantów w neutralizowaniu wolnych rodników a tym samym ograniczaniu stresu oksydacyjnego. Roślinne barwniki, różnorodne fitoskładniki, witaminy i minerały pełnią rolę antyutleniaczy. Najbardziej znane przykłady to witamina C, witamina A czy E, selen, karotenoidy czy polifenole. Warto pamiętać, że najczęściej związki te nie są syntetyzowane w naszym organizmie, co oznacza, iż trzeba je regularnie dostarczać wraz z pożywieniem!
Owoce i warzywa z największym potencjałem antyoksydacyjnym – co jeść aby zneutralizować wolne rodniki?
Nauka stworzyła możliwość oceny zdolności pochłaniania reaktywnych form tlenu przez związki antyoksydacyjne. Za pomocą m.in. bazy Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA) w tabeli poniżej przedstawiono „pojemność antyoksydacyjną” wyjątkowo bogatych pod tym względem owoców jagodowych, w przeliczeniu na 100 g, w kolejność rozpoczęcia sezonów ich zbiorów.
Owoce o największym potencjale antyoksydacyjnym:
Wartości potencjału antyoksydacyjnego wybranych owoców
| Owoc - 100g | Wartość ORAC (umolTE/ 100g |
| truskawki | 1540 |
| maliny | 1220 |
| borówka | 2400 |
| czarna porzeczka | 7957 |
| aronia | 15820 |
| jeżyny | 2036 |
Polskie superowoce najbardziej skuteczne w zwalczaniu stresu oksydacyjnego!
ANTYOKSYDANTY - bioflawonoidy, polifenole, witaminy z potencjałem antyutleniaczy to atakujące nas dziś w reklamach słowa przekonujące do zakupu co raz to sprytniej komponowanych technologicznie produktów żywnościowych. Dodawane dziś do żywności funkcjonalnej robią niesamowitą karierę czyniąc ze zwykłej margaryny produkt leczniczy. Czemu jednak nadwyrężać naszą kieszeń, jeśli możemy wykorzystać nasze rodzime, naturalne źródła tych wszystkich cudów natury i spożywać je w postaci świeżej, surowej i nieprzetworzonej a tym samym najlepiej przyswajalnej.
Przeciwutleniające właściwości warzyw i owoców mają związek z obecnością w nich naturalnych substancji antyoksydacyjnych takich jak wspomniane już witaminy i barwniki. Jednak NAJBARDZIE SKUTECZNE W ZWALCZALCZANIU STRESU OKSYDACYJNEGO SĄ ANTYOKSYDANTY należące do związków polifenolowych występujące w największej koncentracji w owocach takich jak jagody, borówki, maliny, truskawki, czarne porzeczki, poziomki jeżyny czy owoce aronii.
Wysoka aktywność przeciwutleniająca tych związków skutkuje wieloma korzystnymi działaniami dla zdrowia m. in zapobieganiem powstawaniu miażdżycy czy ochroną wątroby. Wspomagają one także funkcje układu odpornościowego, regulują poziom cholesterolu. Mają działanie moczopędnie czyli pomagają nam w oczyszczaniu organizmu z toksyn oraz uszczelniają i zwiększają sprężystość naczyń krwionośnych zapobiegając ich pękaniu i powstawaniu nieestetycznych żylaków.
Poza aspektami zdrowotnymi polskie superowoce maja zdolność aktywacji i ochrony naszego POTENCJAŁU URODOWEGO. Regularnie spożywane ujędrniają i regenerują skórę, wydobywają jej promienność i blask.
Zobacz potencjał urodowy polskich superowoców - link do artykułu: "Uroda zaczyna się od jedzenia".
Stres oksydacyjny bardzo negatywnie wpływa na stan skóry. W codziennym życiu powinniśmy starać się jak najbardziej go unikać, by zachować młody wygląd na długie lata. Podstawą jest zbilansowana dieta, higieniczny tryb życia, odpowiednia pielęgnacja skóry, w tym unikanie opalania oraz aktywność fizyczna. Pomocne w tym działaniu okazują się polskie owoce jagodowe (truskawki, maliny, borówki i czarne porzeczki), które są pełne antyoksydantów, czyli składników młodości. Ich spożywanie opóźnia procesy starzenia i fotostarzenia, chroni przed szkodliwym działaniem promieniowania UV ale również przyspiesza przemianę materii. Dodatkowo można je również stosować na skórę w postaci świeżych kosmetyków. - podkreśla Bożena Społowicz, kosmetolog SKIN COACH
Świeży kosmetyk - dobry patent!
Truskawkowy peeling do ciała na bazie kaszy gryczanej ze startą skórką z limonki Działanie: przeciwstarzeniowe, antyoksydacyjne, odbudowujące barierę ochronną skóry, wzmacniające naczynka, regenerujące, ujędrniające Składniki na jedną porcję peelingu: garść świeżych truskawek (opcjonalnie malin), 2 łyżki oleju z malin (opcjonalnie oleju migdałowego), 3 łyżki zmielonej kaszy gryczanej, 1 łyżeczka startej skórki z limonki Wykonanie: Truskawki rozgniatamy, łączymy z olejem i kaszą, dodajemy startą skórkę z limonki. Peeling wykonujemy na wilgotnej skórze masując dokładnie całe ciało zaczynając od stóp w górę. Następnie spłukujemy obficie wodą. Skórę balsamujemy masłem kosmetycznym (lub olejem migdałowym) z dodatkiem kilku kropli olejku z malin. Wykonujemy go zawsze na bieżąco, domowy peeling nie może być przechowywany dłużej niż 3-5 dni. |
Malinowa rozświetlająco-odmładzająca maska do twarzy z miodem Działanie: przeciwstarzeniowe, antyoksydacyjne, odmładzające, przeciwłojotokowe, przeciwtrądzikowe, tonizujące, przeciwzapalne, rozjaśniające Składniki na jedną porcję maseczki: garść świeżych malin, 2 łyżki jogurtu kokosowego, 1 łyżka miodu, 1 łyżka nasion lnu lub siemienia lnianego Wykonanie: Maliny umyć i rozgnieść widelcem lub tłuczkiem. Można odsączyć nadmiar soku, aby maseczka nie była zbyt rzadka. Dodać kolejno jogurt grecki, miód i nasiona lnu. Nakładać na oczyszczoną skórę twarz omijając okolice oczu. Przemasować delikatnie skórę kolistymi ruchami i pozostawić na 15 minut, a następnie spłukać letnią wodą. Termin ważności maseczki: maseczka wystarczy na 1 użycie. |
Kolejnymi związkami z grupy poliofenoli o silnych właściwościach przeciwutleniających są barwniki zwane antocyjanami nadające charakterystyczne barwy wielu owocom i warzywom. Zazwyczaj im ciemniejszy jest owoc, tym więcej antocyjanów zawiera. Równie ważne są karotenoidy, szczególnie najbardziej aktywny biologicznie beta-karoten, z którego powstaje witamina A, odpowiedzialny za prawidłowy rozwój i funkcjonowanie skóry, wzroku i błon śluzowych czy likopen - silny i naturalny przeciwutleniacz o udowodnionym działaniu przeciwnowotworowym.
Do witamin antyoksydacyjnych występujących w owocach należą witaminy C i E.
Witamina E, zwana witaminą młodości zapobiega uszkodzeniom komórek w organizmie spowodowanym przez procesy utleniania, co może spowalniać procesy starzenia. Witamina ta wykazuje również właściwości przeciwmiażdżycowe, wzmacnia naczynia krwionośne. Spośród owoców wyjątkowo bogate w tę witaminę są maliny.
Najbardziej popularny antyoksydant czyli witamina C spełnia szereg istotnych funkcji w organizmie, m.in. pomaga w utrzymaniu prawidłowego funkcjonowania systemu immunologicznego, odpowiada za wytwarzanie kolagenu i prawidłowe funkcjonowanie naczyń krwionośnych oraz białek potrzebnych do budowy kości, dziąseł i zębów, a także zwiększa przyswajanie żelaza. Źródłem tej witaminy są owoce, a w szczególności maliny, czarne porzeczki, truskawki, borówki oraz owoce dzikiej róży i owoce cytrusowe.
Powszechnie uważa się, że pomarańcze są doskonałym źrodłem witaminy C, podczas gdy czarne porzeczki zawierają jej aż cztery razy więcej a do tego zawierają również rutynę, która ułatwia jej wchłanianie, więc zamiast chemicznych tabletek typu rutinoskorbin jedz w sezonie 100-120 g czarnej porzeczki, a zagwarantujesz sobie fantastyczne skutki uboczne takie jak piękna, promienna skóra, gdyż zawiera ona również substancje przeciwbakteryjne, detoksykacyjne czy antyalergiczne!
Cudownym źródłem witaminy C są również maliny. Malina jest owocem działającym napotnie, dlatego też powszechnie wykorzystywana jest przez mamy przy stymulacji układu odpornościowego już u bardzo małych dzieci, działa bowiem podobnie do aspiryny! Inne zawarte w tych owocach antyutleniacze nie tylko ochronią przed stresem oksydacyjnym występującym w trakcie choroby ale również obniżą przy okazji poziom cukru. Maliny zawierają również związki działające antybakteryjnie i łagodzą ból miesiączkowy, co od setek lat wykorzystywane było przez medycynę ludową.
Dzienne zapotrzebowanie na witaminę C zapewni nam również truskawka, która zawiera również antyutleniacz, który działa jako ochrona przeciwnowotworowa dla skóry wystawianej na agresywne promienie UVA i UVB. Ten owoc oprócz wszystkich witamin zaliczanych do antyoksydantów zawiera sporo związków mineralnych i ma umiejętność neutralizowania szkodliwych składników chemicznych dodawanych do żywności wysokoprzetworzonej.
Natomiast słynna borówka zawiera antyoksydanty poprawiające pamięć po przez regenerację połączeń nerwowych w mózgu, te same związki również mają umiejętność obniżania ciśnienia tętniczego krwi czy też wspomagają detoksykację ciała.
Każdy z wyżej wymienionych POLSKICH SUPEROWOCÓW ma działanie przeciwnowotworowe. Bogactwo antyoksydantów w nich zawartych ma szeroką gamę działań leczniczych, ochronnych i głęboko odżywiających nasze ciało. Ignorancja tych właściwości jest grzechem, szczególnie w czasach, w których żyjemy.
Polskie superowoce – najlepiej na surowo!
Warto podkreślić, że w trakcie procesu otrzymywania i przechowywania półproduktów owocowych, niektóre cechy sensoryczne i fizykochemiczne mogą ulec pogorszeniu dlatego zdecydowanie należy starać się spożywać je na surowo bez żadnej obróbki. Jednakże flawonoidy jako przeciwutleniacze są dość stabilne, stąd też strata antyoksydacyjna, np. w kompotach z truskawek czy sokach malinowych wynosi ok. 10%. Ponadto wiele procesów technologicznych takich jak rozdrabnianie czy przecieranie może mieć istotne znaczenie żywieniowe, poprzez wzrost przyswajalności określonych związków, np. karotenoidów. Dlatego w sezonie warto zrobić zapasy tych owoców, zamrozić je oraz zrobić z nich przetwory.
Wprowadź na stałe codzienny rytuał, który ochroni Cię przed stresem oksydacyjnym!
Owoce są jednym z najbogatszych źródeł przeciwutleniaczy. Ich codzienne spożywanie w ilości jednej filiżanki jako urodowego i prozdrowotnego deseru po posiłku uchroni nas przed destrukcyjnym działaniem STRESU OKSYDACYJNEGO.
Jest to niezwykle istotne w szczególności dla osób żyjących ciągle w biegu w nieustającym stresie i napięciu. Im bardziej aktywny i wymagający tryb życia prowadzimy tym więcej powinniśmy dostarczyć w swoim codziennym jadłospisie naturalnych źródeł antyoksydantów, które najkorzystniej pozyskać z owoców jagodowych.
Pomoże nam to w walce z wolnymi rodnikami, które nie tylko wywierają niekorzystny wpływ na nasze zdrowie, ale również na wygląd i kondycję skóry. Wyniki wielu badań wykazały, że spożywanie owoców zwiększa odporność organizmu na stres oksydacyjny, opóźnia procesy fotostarzenia się skóry, pobudza metabolizm oraz chroni przed szkodliwym działaniem promieniowania słonecznego. Większość ze związków wykazujących właściwości antyoksydacyjne nie możemy wytworzyć w naszym organizmie, zatem dostarczanie ich w diecie jest niezwykle istotne.
PODSUMOWANIE
Włączając do diety dodatkowe porcje świeżych owoców o wysokiej wartości potencjału antyoksydacyjnego osiąga się wyższą wartość przeciwutleniającą tkanek i płynów ustrojowych organizmu. Co opóźnia starzenie się organizmu i skóry oraz znacznie poprawia jakość i komfort życia. Chrońmy się, niech moc polskich superowoców jagodowych będzie z nami.
#Fundusze Promocji
Komunikat opracowany w ramach realizacji przez Krajowy Związek Grup Producentów Owoców i Warzyw kampanii „Czas na polskie superowoce! Edycja VII”.
Źródło: Krajowy Związek Grup Producentów Owoców i Warzyw
Tytuły alternatywne:
- Stres oksydacyjny – wróg twojej skóry
- Jak wolne rodniki odbierają nam urodę i jak się przed nimi bronić?
- Antyoksydanty na straży piękna – pokonaj stres oksydacyjny
- Sekret młodego wyglądu: ochrona przed stresem oksydacyjnym
- Starzenie od środka – jak zatrzymać niszczycielskie działanie wolnych rodników?
- Stres oksydacyjny, jeden z największych niszczycieli urody – jak go uniknąć?
Kontakt:
Źródła:
1. Anna Nowak, Joanna Zielonka, Marcelina Turek, Adam Klimowicz; Wpływ przeciwutleniaczy zawartych w owocach na proces fotostarzenia się skóry; Postępy Fitoterapii 2/2014
2. Karpińska A., Gromadzka G. Stres oksydacyjny i naturalne mechanizmy antyoksydacyjne - znaczenie w procesie neurodegeneracji. Od mechanizmów molekularnych do strategii terapeutycznych. Postepy Hig Med Dosw (online), 2013; 67:43-53
3. Olędzki R, Znakowanie żywności pod względem wartości antyoksydacyjnej. Nauki inżynierskie i Technologie, 2010; 3(10):80-91
4. http:/www.izz.waw.pl/pl/zasady-prawidowego-ywienia (data wejścia:15.04.2019 r)
5. World Health Organization (WHO): http//www.who.int/elena/titles/fruit_vegetables_ncds/en [data wejścia: 15.04.2019 r.]
6. Halicka E. Aktualne zalecenia żywieniowo-zdrowotne dotyczące spożycia owoców i warzyw. Zdrowie Publ 2006; 116(1): 138—41
7. Gwóźdź E., Gębczyński P. Prozdrowotne właściwości warzyw I owoców oraz ich przetworów. Post Fitoter, 2015; (16)4: 268-271
8. Prior R.L Fruits and vegetables in the prevention ofcellular oxidative damage, Am J Clin Nutr, 2003; 78:570-578
9. Gheribi E. Związki polifenolowe w owocach i warzywach. Medycyna Ro dzinna
10. Matławska I, Farmakognozja. UM Poznań, 2005; 110-119
11. Szajdek A., Borowska J, Właściwości przeciwutleniające żywności pochodzenia roślinnego. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2004; 4 (41): 5-28
12. Płocharski W., Groele B., Markowski J. Owoce, warzywa, soki - ich kaloryczność i wartość odżywcza na tle zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze,2013; 3: 13-9
13. Wawrzyniak A., Krotki M., Stroparczyk B. Właściwości antyoksydacyjne owoców i warzyw. Medycyna Rodzinna, 2011; I: 19-23
14. Jarosz M, Normy żywienia dla populacji Polski. Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, 2017; 361
15. Olędzki R. Potencjał antyoksydacyjny owoców i warzyw orazjego wpływ na zdrowie, Nauki Inżynierskie i Technologie, 2011
16. Cao G., Alessio H., Cutler R. Oxygen-radical absorbance capacity assay for antioxidants. Free Radic Biol Med. 1993 Mar
17. USDA Database - Nutrient Data Laboratory Beltsville Human Nutrition Rese- arch Center (ang,) [dostęp 15.04.2019 r
18. J.Borówka, winorośl i granatowiec- znane rośliny o aktywności przeciwutleniającej, Baraniak J., Kania M., Postępy fitoterapii, 1, 2015
19. Antyoksydanty a reaktywne formy tlenu, Puzanowska- Tarasiewicz H., Kuźmicka L., Tarasiewicz M., Bromat. Chem. Toksykol, 2010, 1, 9-14
21. Skin Coach. Twoja droga do pięknej i zdrowej skóry, Społowicz B.,2017
22. Biblia zdrowej cery. Skin doctor, Lenartowicz I., Chilli Books, 2018
23. Skóra. Fascynująca historia, Y.Adler, 2017
24. Fizjologia skóry. Teoria i praktyka, Z.D.Draelos, P.T.Pugliese, redakcja wydania polskiego, B.Pytrus, E.Chlebus